۱-۱- تعاریف
مسیر دوچرخه: راهی است که به عنوان مسیر حرکت دوچرخه‌ها مشخص و علامت گذاری می شود.
سواره‌رو مشترک: سواره‌رویی است که دوچرخه‌ها و وسایل نقلیه موتوری به طور مشترک از آن استفاده می‌کنند.
مسیر درجه ۳ دوچرخه: سواره‌رو مشترکی است که با تابلوهای مخصوص به عنوان مسیر دوچرخه مشخص می‌شود و در استفاده از آن، وسایل نقلیه موتوری باید اولویت را به دوچرخه‌ها بدهند.
مسیر درجه ۲ دوچرخه (خط ویژه دوچرخه): قسمتی از سواره رو است که با خط‌کشی مشخص می‌شود و به عبور دوچرخه‌ها اختصاص دارد.
مسیر درجه ۱ دوچرخه (دوچرخه‌رو- راه دوچرخه): راه مجزایی است که به حرکت دوچرخه‌ها اختصاص دارد. مسیر درجه ۱ گاهی در امتداد سواره‌رو و گاهی در امتدادی مستقل قرار دارد.
شبکه دوچرخه‌سواری: مجموعه‌ای است از مسیرهای درجه ۱، درجه ۲ و درجه ۳ دوچرخه.
شبکه کامل دوچرخه‌سواری: شبکه دوچرخه‌سواری گسترده‌ای است که همه نقاط شهر را به هم ارتباط می‌دهد.
پارکینگ مخصوص دوچرخه: محلی است که دوچرخه‌سواران می‌توانند دوچرخه‌های خود را برای توقفهای کوتاه (کمتر از ۱ ساعت) و میان مدت (کمتر از یک شبانه روز) در آن محل بگذارند.
گیره دوچرخه: وسیله‌ای است که به زمین محکم می‌شود و دوچرخه‌ها را به آن گیر داده و قفل می‌کنند.
برنامه‌ریزی و امکان‌سنجی
۲-۱- گسترش دوچرخه‌سواری
با وجود مزیتهای نسبی بسیار زیاد دوچرخه‌سواری، و با وجودی که شرایط اقلیمی و طبیعی اغلب شهرهای ما برای دوچرخه سواری مناسب است، گسترش آن در شهرهای موجود ساده نیست و به برنامه‌ریزی جامع و دراز مدت احتیاج دارد.
حتماً موانعی بر سر راه دوچرخه‌سواری وجود دارد که برنامه‌ریزی برای دوچرخه‌سواری باید این موانع را شناسایی کند؛ موانع موجود را به شرح ذیل می‌توان دسته بندی کرد:
نبود فرهنگ دوچرخه‌سواری
بی‌نظمی ترافیک موتوری و خطرات ناشی از آن برای دوچرخه‌سواران
آلودگی هوای شهرها
روسازی‌های نامناسب
وضعیت اقلیمی
شیبهای طولی تند
نبود مسیرهای یکپارچه دوچرخه‌سواری
۲-۱-۱- ترویج فرهنگ دوچرخه‌سواری
موانع مهم فرهنگی موجود بر سر راه گسترش دوچرخه‌سواری به شرح زیر است:
وجهه اجتماعی پایین دوچرخه‌سواری
نبود عادت دوچرخه‌سواری
بی اعتنایی تصمیم گیران محلی و استانی و کشوری به اهمیت و فواید دوچرخه‌سواری
فرهنگ دوچرخه‌سواری را با استفاده از وسایل زیر می‌توان بهبود بخشید:
تبلیغات عمومی
دستورالعملها و ضوابط شهری
آموزش
اجرای پروژه‌های نمونه
تشکیل هیئت ترویج دوچرخه‌سواری در شهرها
۲-۱-۲- بهبود بخشیدن به نظم ترافیک
در طول زیادی از شبکه دوچرخه‌سواری، دوچرخه‌ها و وسایل نقلیه موتوری به طور مشترک از سواره‌رو استفاده می‌کنند. مسیرهای مجزا فقط بخشی از مسیرهای دوچرخه را تشکیل می‌دهند، به‌علاوه در تقاطع ها، دوچرخه‌ها با وسایل نقلیه موتوری، برخورد دارند.
عدم رعایت مقررات راهنمایی و رانندگی توسط رانندگان وسایل نقلیه موتوری، دوچرخه‌سواری را پرخطر می‌سازد. بنابراین، تنظیم حرکت وسایل نقلیه موتوری و اعمال محکم و مداوم و بدون تبعیض مقررات راهنمایی و رانندگی یک پیش نیاز اصلی برای گسترش دوچرخه‌سواری در شهرهاست.
۲-۱-۳- آلودگی هوا
دوچرخه‌سوار در هوای آلوده دچار خستگی و کمبود انرژی و همچنین تحریکات مخاطی در دستگاه تنفسی خود می‌شود، به علاوه دوچرخه‌سواری در هوای آلوده جذابیت ندارد و دوچرخه‌سوار را از نظر روحی خسته می‌کند.
۲-۱-۴- روسازی‌های مناسب
دوچرخه‌سواری در سطح ناصاف، مشکل و ناراحت کننده است. وجود روسازی صاف و محکم با وسیله تخلیه سریع آب بارش، حدأقل شرایط فیزیکی است که برای تشویق دوچرخه‌سواری باید فراهم شود.
۲-۱-۵- وضعیت اقلیمی
دوچرخه‌سواری در زیر بارش برف و باران زیاد، در معرض باد و در زیر تابش شدید آفتاب نامطلوب است. به علاوه اگر مسیرهای دوچرخه را سریعاً برف‌روبی نکنند، دوچرخه، وسیله قابل اعتمادی برای مناطق پربرف نخواهد بود. در برنامه ریزی و طراحی شبکه باید شرایط اقلیمی و امکان نگهداری مسیرهای دوچرخه را در نظر بگیرند.
۲-۱-۶- شیبهای طولی تند
اگر شیب طولی مداوم راه (شیب طولی غالب) از ۲ درصد بیشتر باشد، دوچرخه‌سواری در آن راحت نیست. درچرخه‌سواران نمی‌توانند در سربالایی‌های تند، حدأقل سرعت لازم برای پایدار ماندن دوچرخه را حفظ کنند. در سرپایینی‌های تند، دوچرخه سرعت می‌گیرد و عده زیادی از دوچرخه‌سواران مهارت لازم را برای دوچرخه‌رانی در سرعتهای زیاد ندارند.
۲-۱-۷- شبکه یکپارچه دوچرخه‌سواری
شبکه یکپارچه‌ای که همه مبدأها را به همه مقصدها متصل می‌کند و تجهیزات و تأسیسات لازم برای تغییر وسیله نقلیه (مثلاً پارکینگ مخصوص دوچرخه در ایستگاههای اتوبوس و پایانه‌ها) در آن در نظر گرفته شده، از لوازم اصلی توسعه دوچرخه‌سواری در شهرهاست. تأکید می‌شود که برای توسعه دوچرخه‌سواری باید به شبکه فکر کنند. ایجاد مسیرهای دوچرخه‌سواری پراکنده و فاقد یکپارچگی، اتلاف منابع است. زیرا چنین مسیرهایی مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.
۲-۲ شهرها و شهرکهای جدید
گسترش دوچرخه‌سواری باید یکی از سیاست‌های اصلی در طرح ریزی شهرها و شهرکهای جدید باشد، طرح شهر باید به نحوی باشد که قسمت عمده‌ای از سفرهای کوتاه و متوسط، با پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری انجام شود.
در طراحی شهرها و شهرکهای جدید، درصد سفرهایی که با دوچرخه انجام می‌شود را باید به عنوان یکی از هدفهای طرح تعیین کنند. طراح باید بکوشد که با مطلوب ساختن دوچرخه‌سواری و مشکل ساختن حرکت اتومبیلهای سواری در سفرهای کوتاه و متوسط، به هدف تعیین شده برسد.
شکل ۱ شهرکی را نشان می‌دهد که در آن دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی، شیوه‌های اصلی جابجایی در داخل شهرک است. این شهرک در حول یک ایستگاه وسایل نقلیه جمعی سریع طراحی شده است. وسایل نقلیه جمعی که شهرک را به شبکه راه های برون شهری وصل می‌کنند، از راه اختصاصی خود داخل شهرک می گذرند، مسیرهای دوچرخه به صورت کوتاه و میان‌بر، کاربری‌ها را به یکدیگر و به ایستگاه وسایل نقلیه جمعی متصل می‌کنند. برعکس، اتومبیلها برای انجام سفرهای داخلی ناچارند از جاده کمربندی شهرک استفاده کنند. به این ترتیب، اگرچه همه بناهای شهر به اتومبیل دسترسی دارند، اما طرح شهرک به نحوی است که استفاده از اتومبیل برای سفرهای داخلی مشکل است. دسترسی به ایستگاه وسایل نقلیه جمعی با اتومبیل و دوچرخه‌سواری و پباده‌روی ممکن است، اما دوچرخه‌ها به صورت کوتاه و میان‌بر به ایستگاه دسترسی دارند، در حالی که اتومبیلها برای رسیدن به ایستگاه از جاده کمربندی استفاده می‌کنند. هدف اصلی طرح این بوده که تا حد امکان، از جذابیت اتومبیل برای سفرهای داخلی کاسته شود و به مطلوبیت دوچرخه‌سواری برای این سفرها افزوده گردد. یکی از هدفهای اصلی در برنامه‌ریزی‌های شهرها و شهرکهای جدید، محدود ساختن استفاده از اتومبیلهای شخصی از طریق طراحی می‌باشد. توصیه می‌شود که با توجه به محدودیتهای فضایی و مالی و همچنین با در نطر گرفتن ملاحظات زیست محیطی و حد طرفیت زیست محیطی خیابانهای محلی، سقف استفاده از اتومبیل سواری را تعیین کنند. با این روش، باقیمانده سفرهای داخلی پیش‌بینی شده به شبکه پیاده و دوچرخه و باقیمانده سفرهای داخلی پیش‌بینی شده به شبکه دوچرخه و باقیمانده سفرهای خارجی پیش‌بینی شده به وسایل نقلیه جمعی اختصاص داده می‌شود.
۲-۳- شهرهای موجود
در طرح‌های جامع شهرها، باید گسترش دوچرخه‌سواری را به عنوان یکی از هدفهای ساماندهی شهر در نظر بگیرند. در این طرح‌ها امکانات بالقوه و موانع موجود بر سر راه گسترش استفاده از دوچرخه را با در نظر گرفتن وضعیت مشخص شهر بررسی کنند.
گسترش دوچرخه‌سواری در شهرهای موجود، بر خلاف سادگی ظاهریش، آسان نیست. برای انجام موفقیت آمیز آن عوامل اصلی زیر ضروری است:
تمایل مردم شهر و تصمیم‌گیران آن
منابع مالی
امکان پذیری از نظر وضعیت زمین و شرایط اقلیمی
شهرهایی می‌توانند در گسترش دوچرخه‌سواری توفیق بیشتری به دست آورند که درصد قابل ملاحظه‌ای از ساکنان آن و همچنین تصمیم‌گیران سیاسی شهر به این موضوع علاقه‌مند باشند. مثلاً شهرهای دانشگاهی، صنعتی و توریستی گاهی تمایل بیشتری نسبت به گسترش دوچرخه‌سواری نشان می‌دهند.
منابع مالی لازم برای گسترش دوچرخه‌سواری به هیچ وجه ناچیز نیست. هزینه‌های لازم را می‌توان به شرح ذیل دسته بندی کرد:
تبلیغات و آموزش
مناسب ساختن خیابانها و تقاطع‌های موجود برای دوچرخه سواری
احداث مسیرهای درجه ۱ و درجه ۲
نگهداری مرتب مسیرها (مرمت، برف‌روبی، نظافت)
اضافه هزینه برای مدیریت بهتر ترافیک موتوری
احداث پارکینگ‌های مخصوص دوچرخه
بنابراین توصیه می‌شود که شهرها بدون یک مطالعه امکان‌سنجی، خود را متعهد به یک برنامه جامع گسترش دوچرخه‌سواری نکنند. ایجاد چند مسیر متفرق نامناسب موجب تشویق دوچرخه‌سواری نخواهد شد. به همین ملاحظات، بهترین نتیجه هنگامی به دست می‌‌آید که تشویق دوچرخه‌سواری را به عنوان یکی از اجزاء ساماندهی ترافیک شهرها در نظر بگیرند و گسترش دوچرخه‌سواری همراه و همزمان با بهبود تدریجی مجموعه نظام جابجایی شهر انجام گیرد.
برگرفته از : آیین‌نامه طراحی راه‌های شهری ـ فصل یازدهم
